«Тормышын шуңа багышлаган кеше кирәк» (ахыры)

— Зөяне хәрабәләрдән ничек күтәрдегез?

— Музей мөдире булуга, Зөя территориясендә аның тарихында беренче конференциягә әзерлекне башлап җибәрдем. Август аенда аңа 120 кеше килде. Барлык чыгышлар магнитофонга яздырылды, текстлар расшифровкаланды һәм китапка әверелде. 1997 елда «Возрождение острова-града Свияжска» дигән беренче китап басылып чыкты. Шул рәвешле, тема тиз арада федераль яңгыраш алды. Ә 1996 елда мин Зөя җирле үзидарәсе башлыгы булдым һәм Зөяне кече тарихи шәһәр буларак торгызу процессын фәнни оештыру белән шөгыльләндем, чөнки Россиядә моңа охшаш бернәрсә дә юк иде әле. Ләкин ел саен мин Татарстан ведомстволарында килешүләр узарга тиеш идем һәм ел саен алар мине бер үк юл белән җибәрделәр: мин барлык килешүләрне уздым, федераль экспертизалар җыйдым, тик ахырда миңа мәдәниятләр паритетын сакларга кирәк, «әйдәгез, киләсе елга күчерик», — дип әйтә иделәр, яисә теге яки бу кешеләрнең булмавына сылтадылар. Шул рәвешле, эш ун ел, 1997 елдан 2007 елга кадәр, кичектерелә килде.
2002 елда рус мәдәнияте җәмгыяте Министрлар Кабинеты һәм Татарстан Республикасы Президенты Аппараты белән очрашты. Мине дә чакырдылар. Мин трибунадан акчаның Татарстанны читләтеп узуын: «Без галимнәр тарафыннан эшләнгән, өч федераль экспертиза үткән концепцияне кабул итү өчен күпме көрәшәбез, Министрлар Кабинеты карарын раслау өчен барысы да әзер. Ләкин расланмый! Акча читкә китә!» — дип әйттем. Без «Россиянең тарихи шәһәрләре» федераль программасы буенча беренче миллион ярым сум акча алдык. М.Ш. Шәймиевка минем сүзләрем ошамады һәм ул 2003 елда Министрлар Кабинеты карарын кабул итәргә йөкләмә бирде. Әмма аны 2007 елда гына кабул иттеләр. Ул вакытта Россия Федерациясе Зөя шәһәрен торгызуга 7 миллиард сум бүлеп бирде, әмма 2008 елгы финанс кризис бу сумманы 1,5 миллиардка әйләндерде. Әмма шуннан соң да 2010 елга кадәр проект эшләре Мәскәүдән комиссия килгәнче кичектерелеп торды. Һәм шул вакытта тиз генә Универсиадага нәтиҗәләргә ирешергә теләделәр.

— Мин хәтта безнең Чистайда да бюджет оешмаларында эшләү­че кешеләрнең Зөяне торгызуга бер көнлек хезмәт хакларын бирү­ләрен беләм…

— Архитектура һәйкәлләрен торгызуга миллиард ярым сум федераль иде, ә калган миллиард ярым сумны Федерация төбәк хакимиятләрен социаль өлкәне торгызуга бүлеп бирергә мәҗбүр итте. Бюджет учреждениеләрендә җыелган акча торгызуга түгел, ә социаль өлкәгә, юлларга һәм башка шундый нәрсәләргә тотылды.
— Минем аңлавымча, бер яктан, Зөяне торгызырга зур теләк юк иде, ә икенче яктан — аның республика акча эшли алырлык кыйммәтле объект икәнен аңлау булды…

— Нәкъ шулай. Бу эшләрне башкарган кешеләр үзләре­нең казанышлары өчен билге­ләнмичә калып, бакыйлыкка күчтеләр. Алар турында китап тупланды, ләкин басылмады. Җимерүне туктаткан һәм торгызуны башлаган бу кешеләр нәкъ менә хәзер мин яза торган зиратка күмелгәннәр. Бу тарихи зират XVI гасырга карый, ул Зөя елгасының уң ярында, Зөя шәһәрлеге каршында урнашкан, ул Зөянең борынгы каберлеге. Ләкин зират территориясен Иннополиска бирделәр! Һәм алар аны яптылар. Халык миңа ярдәм сорап мөрәҗәгать итте. Мин бу зиратның бөтен әһәмиятен тасвирлагач, Россия Президенты Аппаратыннан әлеге урынның статусын билгеләү өчен археологик һәм архив тикшеренүләре үткәрергә кирәклеге турында хат килде. Һәм шул вакытта зират федераль статус алачак.

— Социаль өлкәне торгызу бер мизгелдә генә бармады бит?
— Әлбәттә, юк. Мин Зөя башлыгы булганда, 1997-1998 елларда эчә торган су белән тәэмин итү магистраль челтәрләрне төзүне оештыра алдым. Аннары торгызу программасыннан тыш, Успение монастыреның Братский корпусына башка федераль чыганаклардан акча ала алдык. Хәзер җирле мәктәпкә Зөядән генә түгел, ә әйләнә-тирә авыллардан да балалар йөри. Әмма Зөяне торгызу темасы ябык түгел.

— Ә тагын нәрсә эш­ләргә кирәк?

— Кешеләрне бирегә тарту өчен шәһәр статусы кирәк. Ә шәһәр статусыннан ул ясалма рәвештә 1931 елда мәхрүм ителгән. Шәһәр булмагач, яшьләр өчен
перспективалар да юк. Ә башта, Зөядә максатчан эшләргә мөмкин булсын өчен, концепциягә үтәли белем бирү идеясе салынган иде, ягъни мәктәптән соң алга таба уку мөмкинлеге.
Зөя дигәндә бу түмгәк кенә түгел, ә 16 километр радиустагы бөтен территория күздә тотыла, әйләнә-тирәдәге барлык җирлекләр Явыз Иван гаскәрләренең тукталышлары нәтиҗәсендә барлыкка килгән. Мин Зөя турында шәһәр буларак сөйләгәндә әлеге барлык территорияләрне күздә тотам. Утрау-шәһәрне үстерү концепциясендә миграция программасы бар иде, анда һәр зона утрауга бүленгән һәм үзенең билгеләнеше — административ, тарихи-мәдәни һәм башкалар булырга тиеш иде. Киләчәктә боларның барысы да булыр дип ышанам.

— Сезне тыңлаганда, безнең Чистайга архитектор, администратор, реставратор сәләтләрен үзендә туплый торган кеше җитми дип уйлыйм.

— Чистайның потенциалы бар. Ләкин аны ачарга, аның өстендә эшләргә кирәк. Моның өчен, әлбәттә, җирле халыктан тормышын шуңа багышлый алырлык кеше кирәк.

— Архитектура тармагы буларак рестав­рация­ләүнең аермасы нәрсәдә?

— Бу тикшеренү эше. Анда вакытның теге яки бу чорына хас булган детальләргә бик игътибар белән карарга кирәк. Һәр заман үзенең стилистик үзенчәлекләренә ия, аларны бутарга ярамый. Ләкин югалган нәрсәләрне торгызу өчен тирән белем кирәк. Егерме ел фәнни нигездә Зөяне күтәргән академик дусларым миңа мәгълүматны шулкадәр җәелдерергә ярдәм иттеләр, Зөягә каршы булганнарны без ахыр чиктә бирелергә мәҗбүр иттек.

— Зөядә нәрсә карарга киңәш итәр идегез?

— Ни генә әйтсәк тә, Зөя тарихы музее биредә иң яхшысы. Экспозицияне игътибар белән өйрәнергә кирәк, өстәвенә, бук­летлар — бер типтагы һәм музей турында күзаллау бирмиләр. Биредә ике — ирләр һәм хатын-кызлар өчен монастырьнең экскурсия хезмәте яхшы. Анда Зөя тарихын кайгыртучы кеше­ләр мәшгуль. Теләсә кайсы монас­тырьгә мөрәҗәгать итәргә һәм икесе буенча да экскурсиягә заказ бирергә мөмкин.

— Ә сез туристлар өчен гармонияле һәм кызыклы булырга те­ләгән Чистай шәһә­ренә нәрсә киңәш итәр идегез?

— Мине анда консультация өчен алып барырга. Евгений Васильевич Игнатьев һәм Марина Юрьевна Степанова кебек гомерне шуңа багышларга, өч дистә ел бер урында булырга.

Татьяна Шабаева әңгәмә корды