Музей-тыюлык җитәкчесе чистайлыларның шәһәр тарихи мирасын саклауга нинди өлеш кертә алулары турында сөйләде

Аның шәһәр һәм шәһәрлеләр белән бәйләнеше турында без директор Светлана Скучаева белән сөйләшәбез.
– Светлана Анатольевна, музей-тыюлык өчен бу ел нинди яхшы хәбәрләр белән истә калды?
– Нәтиҗәле эше белән истә калды. Планнарның тормышка ашуын теләсәк, тырышып эшләргә кирәк. Статистикадан күренеп торган билгеле бер уңышлар бар. Бүгенге көндә музейларга 62 меңнән артык кеше килде, бу узган ел белән чагыштырганда, ике тапкырга күбрәк. «Пушкин картасы» буенча да билетлар, узган ел белән чагыштырганда, шактый күбрәк сатылган. Дүрт йөздән артык белем бирү чарасы уздырылды, аларга 7 меңнән артык кеше килде.
– Сез кайчаннан бирле музей-тыюлык директоры булып эшлисез?
– 2023 елның 1 декабреннән.
– Юбилей дип тә әйтергә була!
– Бу күзгә күренерлек үзгәрешләр булсын өчен бик кыска вакыт. Әмма быел үзенең беренче юбилеен музей-тыюлык билгеләп үтте. 10 ел элек, 2014 елның 11 июнендә ул Татарстан Республикасы Министрлар Кабинеты карары белән оештырылган иде. Музей-тыюлыкның саклау зонасы 170 гектардан артык булуын Чистайда яшәүчеләрнең дә бик азы гына белә. Бездә гамәлдә булган алты объект – актив эшли торган, кунаклар кабул итә торган биналар бар. Аларның иң ерак урнашканы – Яуширмә авылында Гаяз Исхакыйның тарихи-этнографик комплексы; аннары – Шәһәр тарихы музее; музей-күргәзмә комплексы; Укытучылар йорты мемориаль-әдәби музей; Карл Маркс урамындагы 21нче номерлы бина, анда дирекция генә түгел, сувенир салоны да урнашкан, аннан шәһәр кунакларының барлык төп маршрутлары башлана; Борис Пастернак музее. Шулай ук музейның шәһәр үзәгендә берничә бинасы бар, алар, гамәлдә булганнары кебек үк, РФ Мәдәният министрлыгының яңа БРИКС үсеш банкы белән килешү кысаларында, «Кече тарихи шәһәрләр территориясен һәм инфраструктурасын комплекслы үстерү» проекты буенча реставрация көтәләр. Проект этабы төгәлләнде, тикшерү буенча зур күләмдә эшләр башкарылды, биналарның архитектура концепцияләре эшләнде, реставрацияләү буенча проект документациясе әзерләнде. Алда – реставрация һәм музейфикация.
Быел без К. Маркс урамы, 15 адресы буенча урнашкан музей-күргәзмә комплексында Александр Михайлович Бутлеровның тормышы һәм иҗаты турында даими күргәзмә ачтык һәм хәзер һәр чистайлы һәм шәһәргә килүче бөек якташыбызның тормыш юлы белән таныша ала. Шәһәр тарихы буенча экспозициягә бүлек өстәделәр, Надежда Вәлиеваның Чистай өязенең православие храмнары тарихын җитди тикшерү, аерым алганда – Успенский монастырен һәм монастырьның беренче игуменьясы – Апполинария анакайның туганнарыннан килгән яңа документлар ярдәм итте.
– Күргәзмәләр һәм экспозицияләр әзерләгәндә сез шәһәр халкына һәм кунакларга тигез дәрәҗәдә исәп тотасызмы?
– Без чистайлыларның, гомум кабул ителгән практикага карамастан, үзләре яшәгән җирдә музейларга сирәк йөрүләрен, әмма каядыр баргач, беренче эш итеп музейларга баруларын беләбез, ләкин без чистайлыларның үз музейларына, яшьләрнең генә түгел, өлкәннәр аудиториясенең дә йөрүләрен телибез. Һәм без моның өчен күп нәрсә эшләдек. Иҗаты белән сөендерүче партнерлар таптык. Мәсәлән, «Смешные люди» театр студиясе Укытучылар йортында классик әдәбият буенча спектакльләр куя. Ә аларның «Марина Цветаева» моно спектакле бездә туристлык программаларына да кертелгән.
Биләр, Болгар һәм Чистайны (Җүкәтау) берләштергән «Өч кәрван эзләре буенча» туристик маршрутлар кысаларында без сәүдәгәрләр көнкүрешен күрсәтәбез. Кунакларны Тарих музеенда шул заман типажлары каршы ала, сәүдәгәрләрчә чәй эчү һәм сувенирлар салонында күргәзмә белән дәвам итәбез. Бу сувенирлар сату ноктасы гына түгел, ә тулы канлы интерактив программа. Монда Прасковья Тимофеевна Мельникова (Мельников йорты хуҗабикәсе) прәннекләр пешергән, шәмнәр ясаган, шуңа күрә биредә мастер-класслар да үткәрәбез. Костюмнар тектек, җиһазларга заказ бирдек, прәннекләрнең борынгы рецептлары белән уртаклашабыз, чәй традицияләре турында сөйлибез... Музейларда мәдәни
программа вакытында һәм шәһәр буйлап йөргәндә еш кына матур, тәмле, хуш исле чәй эчәргә тәнәфес ясыйсы килә. Ә бездә сценарий буенча йорт хуҗабикәсе янына татар бистәсеннән яхшы танышы Мәрьям ханым да килә, кыскасы, ул тулысынча сәүдәгәрләр көнкүрешен гәүдәләндерә.
Музей-тыюлык өчен тагын бер мөһим момент – яңа сайт булдыру. Мин 1993 елда музей эшенә килгәч, әйберләрне беренчел исәпкә алу карточкаларын басма машинкада тутыра идек. Ә хәзер эшчәнлегебезнең мөһим юнәлешләренең берсе – сайт белән эшләү!
Һәр дәүләт учреждениесенең планы – дәүләт бурычы – күпме күргәзмә үткәрергә, күпме кунак кабул итәргә, күпме акча эшләргә, күпме әйберләр кабул итәргә һәм башкалар бар. Һәм без хәзер, авырлыкларга карамастан, бу планнарны үтибез.
– Хәзерге вакытта Чистайда пристань булмау планнарда чагылдымы?
– Әйе, бу шәһәргә туристлар килүен киметте. Чистай ике ел круиз судноларын кабул итмәде. Киләсе елда хәл үзгәрер дип өметләнәбез. Пристань эшләгән вакытта туристлар буенча хисап саны 80 мең чамасы иде. Ә пристаньсыз былтыр бездә 49 мең кунак булды. Агымдагы елның ноябренә – 62 меңнән артык. Без автобус турлары килсен өчен күп көч куйдык. Һәм миңа аларның географиясе киңәйде, кешеләр Россия буйлап сәяхәт итә башлады дип әйтү шатлыклы. Мәскәү, Ижевск, Түбән Новгород, Санкт-Петербург, Киров, Уфа, Воскресенск, Волжск шәһәрләреннән килделәр. Музей-тыюлык оештырган һәм партнер булган эре шәһәр чараларында бөтен Россиядән кунаклар булды.
Хәзер индивидуаль туризм нык үскән: кешеләр зур булмаган компания, гаиләләре һәм дуслары белән сәяхәт итәргә яраталар. Безгә Мәскәүдән автобуста инвалидлар җәмгыятеннән килделәр. Шундый актив кешеләр! Алар Чистай турында телевидениедән бөтенләй башка мәсьәлә буенча ишеткәннәр. Анда су каналы белән нәрсәдер килеп чыккан, ниндидер җитди реконструкция дип әйткәннәр, алар Чистай белән кызыксынганнар һәм ул бай тарихлы кызыклы шәһәр булып чыккан…
– Көтелмәгән реклама килеп чыккан!
– Әйе. Моннан тыш, гастротур элементлары булган сәнәгый туристлык маршруты – «Тәмле Чистай» популярлык казана. Бу музей күргәзмә экскурсияләр һәм сыра кайнату заводына бару. «Бетар» фирмасы бик актив: үз предприятиесенә виртуаль экскурсияләргә чакыра, хезмәткәрләр шәһәр экскурсияләрендә дә була. Предприятие җитәкчеләребез бу турыда уйлансын иде. Шәһәрдә яшәүче кешегә предприятиеләрнең тарихын белү кызык. Бу тормышны һәм эшне мәгънәлерәк итә. Без чистайлылар өчен шәһәр буенча мондый экскурсияләрне даими рәвештә бушлай уздырабыз. Сайлаулар вакытында, музейларга бушлай баруны тәкъдим иткәндә, аншлаг булды. Безгә килгән һәрбер чистайлы диярлек: «Бездә шундый кызыклы музейлар барлыгын белми дә идек!» – диде.
Музей-күргәзмә комплексы акцияләренә игътибар итегез. Анда дистәгә якын күргәзмә – сәгать заводы һәм Совет көнкүреше тарихыннан башлап, күптән түгел генә ачылган шагыйрә Флера Тарханова турындагы күргәзмә дә бар. Мин инде сәнгать күргәзмәләре турында әйтмим дә. Без профессиональ һәм профессиональ булмаган, хәтта бик яшь рәссамнар күргәзмәләрен активрак тәкъдим итә башладык, чөнки иҗат кешесе халыкка чыгарга тиеш. Әниләр, әтиләр, яшьтәшләр килсен – тик күргәзмә булсын.
– Сезнең өчен музей нәрсә ул?
– Музей – минем илһамым һәм һөнәри эшчәнлегемнең зур өлеше. Бу экскурсовод белән экспозиция генә түгел, ә белем бирү киңлеге. Алай гына да түгел: биредә кеше үзенең яшәү даирәсен киңәйтә. Ул хәзерге вакытта үзенә кадәр булган һәм аннан соң киләчәк кешеләрне гәүдәләндерүен аңлый. Моннан тыш, бу синтез киңлеге: монда рәсем иҗаты да, музыка да, әдәби очрашулар да бар. Музей хезмәткәрләре һәрвакытта да тема урынлы яңгырасын, катнашучыларга актуаль шәхси сорауларга җавап бирә торган мәгълүматны концептуаль кысаларда бирә алалар.
Музей белгечләре – Дмитрий Сергеевич Лихачев сүзләренә караганда, Россиядә соңгы изгеләр. Музей хезмәткәре үз эшен чын күңелдән яратмаса һәм аның белән кызыксынмаса, еллар буе «янмыйча» эшли алмый. Музей хезмәткәре һәрвакыт яхшы профессиональ формада булырга тиеш, чөнки кешеләр белән очрашканда ул үзен, үз энергиясен бирә. Төрле кешеләр өчен экскурсияләрдән соң син кайчак өйдә якыннарың белән, хәл тупламыйча,
сөйләшә дә алмыйсың.
– Бу укытучыларга да кагыла...
– Бу кешеләр белән эшләүчеләрнең барысына да кагыла. Ләкин сиңа нәрсә көч бирә? Чистайда – Чулман елгасы безнең төп психологыбыз. Матур елга кочагында яшәүче шәһәр – бәхетле шәһәр. Безнең ата-бабаларыбыз аны шундый итеп төзегәннәр, без бу матур күренешләр, кояш батулар белән әледән-әле очрашып торабыз. Ә коллегаларга килгәндә, аларга иҗади эшчәнлек өчен ярдәм һәм шартлар кирәк. Аларга көч бирәчәк нәрсә белән шөгыльләнү мөмкинлеге. Хезмәттәшләр сәяхәт итәргә, эшнең яңа формаларын, яңа идеяләрне күрергә бик телиләр. Шул юнәлештә хәрәкәт итәбез. Быел коллектив белән Алабугада булдык, күчмә мастер-класслар үткәрәчәкбез.
Мин үзем күптән Чистайда яшим, тик үз эшем, кешеләр һәм мәгълүмат агымы аркасында мин монда гына яшәвемне сизмим. Миңа бервакыт бухгалтериядәге элеккеге коллегаларым: сездә, музейчыларда, һәр көн бер-берсенә охшаш, бер үк экскурсияләр диделәр. Бу алай түгел. Без даими рәвештә укыйбыз, аралашабыз, яңа белемнәр туплыйбыз, башка кешеләрнең истәлекләре белән танышабыз.
– Сез сәяхәт иткәндә Чистайда тормышка ашырырга теләгән нәрсәләрне күрәсезме?
– Мин хәтта Чистай үзәгенә барсам да, миңа таныш булмаган урынга (шундый кечкенә ачышлар да була) килеп чыксам да, үземне сәяхәт итәм кебек хис итәм. Ерак сәяхәтләр турында сөйләсәк, бәхәссез, бу һәрвакыт белем туплау. Мәсәлән, Кировта экскурсантларга наушниклар бирелә, маршрут һәм театр башлана. Бу «иммерсив экскурсия» дип атала: син мемориаль киңлектәге ниндидер күренешләрдә катнашасың, чөнки урынны тою бик мөһим. Кеше сәяхәттән хисләр алып кайта. Ә безнең Чистайда шәһәр үзәгендә җәяүлеләргә йөрергә уңайлы.
– Хәзер Ленин урамын төзекләндерүне башлау күздә тотыла. Музей-тыюлык белән аның ничек булырга тиешлеге турында киңәштегезме?
– Әлбәттә, моның белән шөгыльләнәчәк команда җитди тикшеренүләр уздырды. Һәм мин шуны аңладым, күп кенә галимнәр, белгечләр музей-тыюлыкны диалог һәм мондый проектларны төзү өчен мәйданчык буларак күрәләр.
– Чистайлылар үзләренең тарихи мирасын саклауга һәм шәһәрне төзекләндерүгә өлеш кертә алалармы?
– Менә карагыз: шәһәргә бер кеше килә. Аны кибет, кафе, кунакханә хезмәткәрләре, таксистлар, үтеп баручылар каршы ала. Еш кына: «Монда нәрсә карарга? Казанга барыгыз!» – диләр. Шуңа күрә без чистайлыларны да музейларга чакырабыз. Әгәр син үзең яшәгән шәһәрнең кадерен белмисең икән – синең тормыш сыйфатың начарлана һәм башкаларга да биредә кызык булмаячак. Үзеңнән башларга кирәк.
Зур үтенеч бар: экспонатлар белән булышыгыз! Һәрхәлдә, гаилә фотоальбомнарын, совет чоры әйберләрен, борынгы әйберләрне ташламагыз. Борынгы әйберләрне хәзер иҗтимагый киңлекләрнең, шәхси торакның заманча дизайнында кулланалар. Һәм без ата-бабалары биографиясенең теләсә нинди факты кызыклы булган буыннардан күп санлы сораулар алабыз. Ә сез, мәсәлән, сезнең яныгызга күчеп килгән әниегезнең фатирын чистартканда оныгыгыз яки оныкчыгыгызның әбисенең нинди булуын белүне бәхет дип санаячагын уйлап та карамагансыз.
Саклауга мохтаҗ матди булмаган тарих та бар, мәсәлән: фәкать монда гына шундый җырлар җырлыйлар, фәкать монда гына шундый сүзләр кулланалар. Тулы бер Чистай сүзлеге – бу тирәдә кулланылган сүзләр.
– Ул кайда да булса басылып чыкканмы?
– Юк. Әмма без социаль челтәрләрдә һәм сайтта «Чистай сүзлеге» рубрикасын планлаштырабыз. Чистайны әле өйрәнергә дә өйрәнергә кирәк.
– Яңа ел алдыннан музей-тыюлык өчен Кыш бабайдан нәрсә сорар идегез?
– Мин музей-тыюлыкның Чистайга тагын да яктырак, кызыклырак, гадәти булмаганрак булырга ярдәм итүен теләр идем. Аның тарихи йөзе безнең балаларыбыз һәм оныкларыбыз өчен саклансын иде. Моның өчен, әлбәттә, безнең теләкләребез һәм тырышлыкларыбыз ресурслар белән туры килергә тиеш. Күп эшләргә, күп нәрсәне салырга кирәк.
Татьяна Шабаева әңгәмә корды