Яуширмәдә туып-үскән хатын-кызлар — батырлыкның ачык мисалы

2025 ел Россиядә Ватанны саклаучы һәм Бөек Җиңүнең 80 еллыгы елы дип игълан ителде. Бөек Ватан сугышы — ул тормыш һәм үлем, акыл, зирәклек, мәхәббәт, иман, өмет, аңлашучанлык сынавы… Ул –яшәеш, ирек, иҗат, тигезлек һәм туганлык хакына үз-үзеңне корбан итү чоры.
Сугыш елларында Ватанны яклауга ир-егетләр генә түгел, яшь кызлар да баса. Кызыл Армиядә беренче булып хатын-кыз-медицина хезмәткәрләре хезмәт итә башлый: медик-санитар батальоннар, кыр күчмә госпитальләре, эвакуация госпитальләре һәм санитар эшелоннар җәелдерелә, аларда яшь шәфкать туташлары, табиблар һәм санитаркалар хезмәт итә. Аннары хәрби комиссариатлар Кызыл Армия сафларына элемтәче, телефонистка, радисткаларны чакыра башлыйлар. Шул дәрәҗәгә җитә, барлык зенит частьләре дә диярлек 18 яшьтән 25 яшькә кадәрге яшь, кияүгә чыкмаган кызлар белән комплектлана. Хатын-кыз авиация полклары формалаша башлый. 1943 елга Кызыл Армиядә төрле вакытта 2-2,5 миллионга кадәр яшь кыз һәм хатын-кыз хезмәт иткән. Алар 20дән артык хәрби һөнәр үзләштергәннәр.

Яуширмә авылында туып-үскән хатын-кызлар — батырлыкның ачык мисалы. Авыл Чистайдан 26 километр ераклыкта урнашкан. Авылның XVIII гасырдан башлап бай тарихы бар. 1940 елларда анда 2 меңгә якын мөселман динендәге кеше яшәгән.
Бөек Ватан сугышы башлануы турында авыл халкы 1941 елның 22 июнендә көндезге сәгать 12дә репродукторлардан өндәмә ишетеп белә. Чистай районында гомуми мобилизация башлана.
Сугыш елларында беренче тапкыр авылдан фронтка 518 кеше — барлык ир-егетләр диярлек мобилизацияләнә. Кырларда авыл картлары, хатын-кызлар һәм балалар эшли.

1941 елның 23 июнендә Кызыл Армия сафларына Зәйнәп Нуретдин кызы Фәсхетдинова (Фәтхетдинова) (1923-19-20) елда туган) алына.

Хезмәтен 30нчы гвардия армиясенең 63нче аерым җигүле транспорт ротасында лейтенант дәрәҗәсендә өлкән хәрби фельдшер вазифасында үтә.
Ротаның бурычларына алгы сызыкка сугыш кирәк-яраклары һәм ягулык китерү, яралы солдатларны тылга чыгару, хәрби частьләрне азык-төлек белән тәэмин итү, төзелеш материаллары китерү һәм башкалар керә. Яшь кызлар яу кырыннан теләсә нинди һава шартларында үзләреннән ике-өч тапкырга авыррак яралы сугышчыларны күтәреп чыгалар. Пулялар астында солдатны һәм аның коралын (винтовка, автомат, пулемет) өстерәп баралар, беренче медицина ярдәме күрсәтәләр һәм медсанчастькә илтәләр.
1943 елның 3 маенда Смоленск шәһәре районында сугыш кырыннан яралыларны эвакуацияләү буенча бурычны үтәгәндә Зәйнәп Нуретдин кызы каты яралана, умыртка баганасы тирәсенә мина кыйпылчыклары эләгә. Озак вакыт 5868нче эвакуация госпиталендә дәвалана. Яралану сәбәпле демобилизацияләнә. Җитәкчелек тарафыннан Кызыл Йолдыз ордены белән бүләкләүгә тәкъдим ителгән, ләкин II дәрәҗә Ватан сугышы ордены белән бүләкләнгән.

1941 елның 26 июнендә Чистай фельдшер-акушерлык мәктәбен тәмамлаган унтугыз яшьлек Миңлебаян (Баян) Һади кызы Шәрәфетдинова (15.03.1922 — 08.03.2022) хәрби хезмәткә алына.

Казанның 1667нче госпиталендә лейтенант дәрәҗәсендә шәфкать туташы булып хезмәт итә, аннары Калинин һәм Балтыйк буе фронтларында җиңелчә яралылар өчен 3823нче кыр госпиталенә күчерелә.
Госпиталь белән бөтен сугышны уза, 1944 елда фронт Литвага кадәр барып җитә. Санитар часть Паневежис һәм Шауляй шәһәрләрендә туктала. Баян Җиңүне Кенигсберг янында каршылый. «Сугышчан казанышлары өчен» медале, II дәрәҗә Ватан сугышы ордены белән бүләкләнгән.
1946 елда демобилизацияләнә, өенә кайта, аннары Яшел Үзән шәһәренә даими яшәргә күченә, анда Горький исемендәге 4нче заводта шәфкать туташы булып эшли.

1942 елның 28 июлендә укытучы Рәисә Хәсән кызы Кәримова (1921 елда туган) хәрби хезмәткә алына.
Аңа яңа һөнәр үзләштерергә туры килә — 2607нче күчмә госпитальдә санитарка булып хезмәт итә. 1943 елның 22 августында «Санитар хезмәт отличнигы» билгесе белән билгеләнә, бу билге Кызыл Армиянең аеруча фидакарь санитарлары, санинструкторлары һәм кече шәфкать туташлары өчен бүләк була. Аннары госпиталь бүлегенә даруханәче итеп күчерелә. Рәисә Хәсән кызы
11:21

госпиталь белән бергә Мәскәүдән Берлинга кадәр бөтен сугышны уза. Күп кенә сугышларда катнаша.
«Госпиталь 300-400 кеше белән тулган көннәрне Рәисә Кәримова берничә тәүлек рәттән йокысыз һәм ялсыз үткәрә, һәрвакыт бүлекләрнең запасларын тәэмин итә. Үзенең фидакарь хезмәте белән ул аның белән эш буенча очрашкан һәркемнең хөрмәтен яулый». Госпиталь җитәкчелеге тарафыннан Кызыл Йолдыз ордены белән бүләкләүгә тәкъдим ителгән, ләкин «Сугышчан казанышлары өчен» медале белән бүләкләнгән.
Госпиталь бүлекләрен медикаментлар белән вакытында тәэмин итү совет сугышчыларының гомерен саклап калуның мөһим өлеше була. Теләсә нинди тоткарлык, авыртуны баса торган яки башка дарулар, бинтлар җитмәү солдатларның үлеменә китерергә мөмкин була. Сугыш кырыннан госпитальгә яралылар күпләп килгәнлектән, барлык медицина хезмәткәрләренең бердәм эшләве аларның гомерләрен саклап калу өчен нигез була.
Рәисә Хәсән кызы «1941-19-45 еллардагы Бөек Ватан сугышында Германияне җиңгән өчен» медале, II дәрәҗә Ватан сугышы ордены белән бүләкләнгән.
II дәрәҗә Ватан сугышы орденнары белән бүләкләнүчеләр: зенитчы Рауза Сингатулла кызы Сөнгатуллина (1921 елгы), 35нче зенит-прожектор полкының кече сержанты Фәридә Нургали кызы Галиева (1921 елгы), Фатыйма Хатыйп кызы Назарова (Шәфыйкова) (1923 елгы), Сания Әгъләм кызы Таҗиева (15.02.1923 — 18.07.2018), медицина хезмәтенең кече лейтенанты Гөлсем Шәйхи кызы Колесник (05.05.1925 елгы), София Әбзал кызы Хәкимова (1918 елгы).
Ватан сугышында катнашкан медицина хезмәтенең кече лейтенанты Фәүзия Гариф кызы Миңнегулова (Червоных) (10.02.1922 — 11.02.1985), Рәйсә Әгъли кызы Сибгатуллина (1924 ел (1925) — 2003) Җиңүне якынайтуга үз өлешләрен керттеләр.

Тыл хезмәтчәне Кәүсәрия Шәйхетдин кызы Шәйхетдинова (02.09.1924-19-27) — 07.09.1999) турында аерым сөйлисем килә.
Бөек Ватан сугышы башланганда Кәүсәриягә 14 яшь була, туганнары искә төшергәнчә, бала чагында ул озын буйлы була, документта 1927 ел урынына 1924 ел язып куеп, Чистай хәрби комиссариатына фронтка алулары турында мөрәҗәгать итә, ләкин аны кире кагалар.
Кәүсәрия Чистайда фельдшер-акушерлык мәктәбен, шәфкать туташлары курсларын тәмамлаган. Бу вакытта фашист гаскәрләре Идел буенда була инде, яшь кызларны оборона окоплары казырга җибәрәләр. Туган авылында медицина хезмәткәре булып эшли. 1945 ел ахырына җитди авырый. Сәламәтлеген торгызу өчен Үзбәк ССРына, Андижан шәһәренә даими яшәү өчен күченеп китә, анда дәваханәдә табиб булып эшли.

Сугыштан соң хәрби хатын-кызларның язмышы төрлечә була. Туган илләренә кайткач, күпләре кияүгә чыга, балалар тәрбияли, медицина хезмәткәрләре, педагоглар булып эшлиләр.
Алар турындагы хәтер герой хатын-кызларыбызның гаиләләрендә, Яуширмә мәктәбенең «Туган як тарихы» музеенда, Чистай дәүләт тарихи-архитектура һәм әдәби музей-тыюлыгы фондларында сакланырга тиеш.
Яуширмә мәктәбенең «Туган як тарихы» музее актив тормыш белән яши, яңа экспонатлар белән тулылана, экспозицияне яңарта, музей-тыюлык хезмәткәрләре белән берлектә сугышта катнашучыларның яңа фамилияләре ачыклана. Музей җитәкчесе Лилия Марсель кызы Фәсхетдинова тарафыннан геройларның фамилияләрен китапта мәңгеләштерү максатында Бөек Ватан сугышы чоры турында материал туплана.
Наталья Бикмуллина, шәһәр тарихы музее мөдире