Чистайдан Наталья Девятова белән баланы өйдә укыту, аны тәрбияләү нечкәлекләре турында сөйләшәбез

Гаилә елы уңаеннан узган бәйрәмдә без Чистайдан Порфирьевлар гаиләсе белән таныштык.
Аларның җиде яшьлек уллары Нестор күп нәрсәне белә: җырлый, спектакльләрдә уйный, кинода төшә («Иван һәм Нестор» балалар сериалы), ул акыллы һәм кыю малай. Әлбәттә, аның казанышларында әти-әнисенең роле зур, чөнки Нестор мәктәпкә йөрми — ул өйдә укый һәм бер ел эчендә ике сыйныфны үтә. Өйдә укырга авырмы, баланы ничек тәрбияләргә һәм аның сәләтләрен ничек ачарга — бу хакта без аның әнисе Наталья Петровна Девятова белән сөйләшәбез.
— Читтән торып уку белән гаиләдә уку арасында нинди аерма бар?
— Юридик яктан читтән торып уку шуннан гыйбарәт: укучы мәктәпкә беркетелә, ул әлеге мәктәп укучысы булып санала, аның укытучы белән онлайн-дәресләре була, аңа материаллар бирелә, аларны кулланырга яки кулланмаска, үз ярдәмлекләре буенча, репетитор белән яки аннан башка укырга мөмкин — иң мөһиме, бала вакытында аттестация, барлык фәннәр буенча кирәкле нормативларны тапшырсын. Бу читтән торып уку.
Гаиләдә укыганда бала билгеле бер мәктәпкә аттестация вакытына гына беркетелә. Калган вакытны әти-әнисе сайлаганча, мөстәкыйль укый. Димәк, юридик нигездән башка аерма юк диярлек.
Безнең мәгариф турындагы законыбыз бик сыгылмалы, анда вариантлар күптөрле, үзеңә уңайлы булганны сайлап алырга мөмкин һәм бу рөхсәт ителә, кайбер төбәкләрдә хәтта хуплана да, ә кайбер урыннарда әллә ни хупланмый, чөнки күбрәк контрольлек итәргә телиләр.
— Сез читтән торып укыганда беркетелгән мәктәп укытучылары тарафыннан дәресләр үткәрелә дип әйттегез…
— Әйе, яздырылган дәресләр, бу тере онлайн очрашулар түгел. Ягъни алар дәресләр буларак яздырыла, билгеле бер дәреслекләргә, биремнәргә адреслана. Кайбер дәресләрне минем балам бик яхшы карады, мәсәлән, рәсем ясауны хәтта кат-кат карады, кайбер дәресләрне икене, өчне бергә үтә алды — аңа ошады. Аңа музыка тыңлау кызыклы, кайбер композицияләрне без аның репертуарына да алдык. Күбрәк аралашу таләп ителгән дисциплиналарны, мәсәлән, әдәбият яки фикер алышу таләп ителгәннәрне — рус теле, математиканы мин үзем укыттым. Ул да минем белән рәсем дәресләре турында сөйләшергә ярата, бу аның күнекмәләрен ныгыта. Шулай итеп, дәресләрне сыгылмалы итеп төзү мөмкинлеге бар. Дәресне кыскартырга, сузарга, аны теләгән кеше белән, табигатьтә яки юлда ясарга була — кыскасы, күбрәк ирек бирелә.
— Бу иҗади эшләр, ә математика да бу форматта яхшы барамы?
— Математика, миңа калса, иң иҗади дисциплиналарның берсе. Периметр яки мәйдан белән таныша башлагач — бу бик кызык. Мәсәлән, без әкият укыдык. Әйдә, патша сарае төзик! Патша коймага күпме материал кирәклеген белми — моны ничек исәпләргә? Беренче булып санаган кешегә патша бүләге биреләчәк! Балага периметрны яки мәйданны санау, нәрсәнедер үлчәү кызык була, монда математиканың ни өчен кирәк булуын практик аңлау барлыкка килә.
— Ләкин бу ата-аналарның җитди катнашуын таләп итә…
— Әлбәттә. Гаиләдә яки читтән торып уку балага күпкә җиңелрәк һәм кызыклырак, ә ата-аналарга — авыррак. Бу процесс кызык булсын өчен, ата-анага әзерләнергә кирәк, чөнки башлангыч мәктәпнең бурычы — балада укуга кызыксыну уяту. Бала белем алуның кызыклы процесс икәнен белергә тиеш. Без бит гомер буе өйрәнәбез. Әгәр дә без бу процессны яратмасак, безгә тормышта да, институтта да, эштә дә күпкә авыррак булачак. Миңа кырык яшь, мин әле дә нәрсәгә дә булса өйрәнәм һәм миңа бу ошый. Минем үз баламда да бу кызыксынуны уятасым килә. Без гаиләдә китаплар, бүген нәрсә турында укуыбыз, нинди яңа һәм кызыклы нәрсәләр хакында белүебез турында сөйләшергә яратабыз. Бала әти-әнисенең укыганын күреп үсәргә тиеш. Ә әти-әнисе, үз чиратында, аңардан: «Ә син бүген нәрсә турында укыдың? Сиңа нәрсә ошады?» — дип кызыксынырга тиеш.
— Сезнең телевизор карарга вакытыгыз бармы?
— Юк диярлек. Без аны карамаска тырышабыз. Өч яшькә
кадәр мин балага мультфильмнар күрсәтмәдем. Өч яшьтән күрсәтә башладым, ләкин барысын да рәттән түгел һәм бик чикләнгән вакыт, ярты сәгать чамасы гына. Нигездә, табигать турында һәм совет мультфильмнарын күрсәттем. Кайбер әйберләрне без бергә карадык, тәэсирләр белән уртаклаштык, мин балачакта моны ничек караганыбызны сөйләдем. Билгеле, бар нәрсәдән дә саклап булмый, заманча мультфильмнар арасында да кызыклылары бар. Мәсәлән, «Фиксики» — ул нәрсәнең ничек ясалганын карарга, ә аннары миңа сөйләргә ярата. Ләкин без экранга контрольсез карарга рөхсәт итмибез. Ирем белән без бу яктан бердәм, без моны башта ук хәл иттек. Экран бик якты, андагы кадрлар, музыка җәлеп итә һәм китапка моның белән көндәшлек итү бик авыр.
Балабыз укый башлагач, без уен уйлап таптык. Без гирлянда ясадык: ул китап укыган саен — без гирляндага элемент өсти бардык. Һәм ул ясалып беткәч, без китап бәйрәме оештырдык. Кибеткә бардык, ул үзенә ошаган китапны сайлап алды һәм без матур чәй табыны кордык. Аннары чираттагы гирлянданы җыйдык һәм аларны бергә тоташтырдык. Хәзер безнең зур гирляндада йөзгә якын китап бар.
— Җиде-сигез яшьтә баланың аңына интернет керә башлыйдыр?
— Без аңа интернетта утырырга рөхсәт итмибез. Аның телефоны да, аңа ихтыяҗ да юк. Буш вакыт өчен лего, пазллар, сәфәрләр, уку, мультфильмнар бар. Гомумән, баланы интернетка озаграк кертмәгән саен — яхшырак. Социаль челтәрләр интеллектны киметә һәм яшүсмер чакта да уку процессына тәэсир итә. Әгәр без балага гел ботка ашатсак, ул беркайчан да каты ризык ашарга өйрәнмәячәк. Экран мәгълүматлары белемле һәм яхшы булырга мөмкин, ләкин ул дозалы булырга һәм өстенлек итмәскә тиеш. Чөнки китап уку яки язу, каллиграфия — ул каты ризык, безнең миебез аңа мохтаҗ. Улыбызга каләм һәм язу карасы белән язарга мөмкин икәнен күрсәткәч, аңа бу кызык тоелды. Әйе, бу вакыт таләп итә һәм бала пычранырга да мөмкин. Ләкин өйдә моны сынап карарга була.
Өйдә уку һәркемгә дә туры килә дип әйтә алмыйм. Бездә массакүләм укытуның булуы яхшы. Ләкин кайбер балаларга: спортчыларга, шахматчыларга, неврологик авырулары булган балаларга, артта калганнарга яки, киресенчә, башкалардан алга барганнарга сыгылмалы график кирәк. Гаиләдә белем алу өчен шартлар һәм ресурс булса, моны сынап карарга мөмкин. Әмма бу җиңел түгел. Тыңлавы кызык, әмма моның артында зур хезмәт, күп укылган әдәбият тора һәм финанслар буенча да бу шактый чыгымлы.
— Сез үз балагызны гына түгел, ә туганнарыгыз яки танышларыгызның да бер үк яшьтәге балалары булса, өйдә бергә укытуны күз алдында тотасызмы?
— Мин мондый вариантларны карадым, ләкин бу ниндидер әзерлеккә әйләнмәде. Чөнки моңа мин генә түгел, ә балалар, аларның ата-аналары да әзер булырга тиеш. Чөнки бу җиңел эш түгел һәм ул бушлай була алмый. Өстәвенә, хәзер өченче сыйныфка барачак баладан кечерәк яшьтәгеләргә күчәргә туры киләчәк. Кайбер шәһәрләрдә ата-аналар берләшмәләре бар, мәсәлән, бер әни рус телен бик яхшы укыта, икенчесе музыка белән шөгыльләнә һәм алар берләшәләр. Ләкин Чистайда әлегә андый әйбер юк.
— Несторның дуслары бармы?
— Әлбәттә, аның, беренчедән, сеңелләре бар, дусларыбызның балалары бар, ул йөргән коллективларда дуслары бар, бу — театр, спорт мәктәпләре. Ул алар белән аралаша. Әлегә киңрәк даирәгә ихтыяҗ юк. Балага ничә яшь булса, күп дигәне шулкадәр сандагы, шуңа тагын бер кешене өстәп, дус кирәк. Мәсәлән, балага алты яшь булса, аңа иң күбе җиде дус кирәк, күбрәк булса, ул арый.
— Сез һөнәрегез буенча психолог бит? Гаиләдә укыту белән шөгыльләнеп, балалар психологиясенә кереп китүегезне сизәсезме?
— Балалар психологиясенә мин һәр әнигә кирәк булган кадәр генә кереп киттем. Гомумән, мин олылар психологы, мин консультацияләр үткәрәм, кайвакыт «Радар»да яки «Камалия»дә лекцияләр укыйм. Һөнәремнән төшеп калмаска тырышам.
— Сез укырга китаплар ничек сайлыйсыз? Сезнең карашка, хәзер уку өчен нәрсә актуаль булып кала?
— Әлбәттә, бөтен классик әсәрләр. Хәзер без улым белән Чеховны укыйбыз, күптән түгел «Хамелеон»ны укыдык һәм спектакль карадык. Аннары: «Кайвакыт кешеләр үзләрен шулай тоталар, син ничек уйлыйсың, алар үзләрен кайчан һәм ни өчен шулай тоталар? Синең белән
шундый хәл булганы бармы?» — дип фикер алышабыз. Без бу турыда сөйләшергә тырышабыз, чөнки бу темалар һәрвакыт көнүзәк һәм мөһим.
Ләкин хәзер балалар әдәбияты бик күп. Бездә, мәсәлән, Мулле Мек, аның ничек йорт, көймә төзуе турында китаплар сериясе бар. Әхлакый сыйфатларыбызга кагылган һәр китапны алып укырга була. Ләкин башта мин аларны үзем укыйм. Һәм без күп нәрсәне кычкырып укыйбыз. Бала үзе укый белсә дә, бу бик мөһим. Ул барлык сүзләрне дә аңлап бетермәскә мөмкин, ә кычкырып укыганны тыңлап, аңлатмалар ала, аның сүзлек запасы баетыла, чөнки классик әсәрләрдә катлаулы сүзләр, матур тасвирламалар, канатлы сүзләр, метафоралар бар. Өстәвенә, әни яки әти белән файдалы үткәрелгән вакыт кадерле. Мин үзем дә кайвакыт баламның, олы кешедән хәтта ишетмәгән, нинди дә булса канатлы сүзләр куллануына гаҗәпләнәм. «Син аны кайдан ишеттең?» — дип сорыйм. «Әти белән укыдым», — дип җавап бирә улым. Һәм бу улымның ниндидер уникаль бала булуын аңлатмый — юк, ул моны ишеткән, аңа бу хакта сөйләгәннәр генә. Әти–әниләре белән нәрсәдер укыган һәм фикер алышкан һәр бала моны истә калдырачак. Мин баламның вундеркинд булуына дәгъва итмим. Аңа бераз бәхет елмайды, чөнки аның әнисе һәм әтисе укырга яраталар һәм белем бирү процессына күбрәк җәлеп ителгәннәр.
— Әтиегезнең белем бирү процессы белән шөгыльләнергә вакыты бармы?
— Моның белән, нигездә, мин шөгыльләнәм, ләкин әтисе улы белән һәр кичне берәр нәрсә, бер генә бүлек яки бер бит булса да укый. Алар нинди дә булса калын китап алалар һәм аны аз-азлап укыйлар. Велосипедта, самокатта бергә йөриләр, әтисе өйдәге ир-ат эшенә дә улын җәлеп итә.
— Сезгә Чистайда яшәү ошыймы?
— Әйе. Әгәр элек еш кына күңелем зур шәһәргә тартылган булса, хәзер миңа моның өчен бер көн дә җитә. Йөрим, карыйм һәм тынычлыкка, ыгы-зыгы булмаган урынга кайтырга телим. Хәзер мин шәһәребездән китәргә теләмәвемне төгәл аңлыйм. Бәлки, бу яшькә дә бәйледер, яшь барган саен кыйммәтләр дә үзгәрә бит. Якында гына зур шәһәрнең, аэропорт булуы яхшы, ләкин кире кайту һәрвакыт күңелле. Хәзер безнең шәхси йортыбыз, бакчабыз бар, миңа бу бик ошый. Монда балалар өчен дә мөмкинлекләр бар: безнең балабыз инглиз теленә, гимнастикага, шахматка, театр түгәрәгенә йөри, рәсем ясау белән шөгыльләнә. Әгәр ял итү-үстерү эшчәнлегенә кереп китә башласаң — мөмкинлекләр чынлап та бик күп.
Теләк булса, теләсә кайсы мохиттә үсәргә мөмкин. Әгәр баланы бөтенләй өйрәтмәсәң дә, ул нәрсәгәдер барыбер өйрәнәчәк. Чөнки бала өйрәнү ихтыяҗы белән туа. Башта ук баланың укырга яратмавы мөмкин түгел, ләкин ниндидер сәбәпләр аркасында аның теләге кими башлый. Сәбәпләр күп һәм аларга, һичшиксез, гаджетлар керә. Чөнки алар баш миен җиңелрәк хезмәткә үзгәртәләр. Чөнки безнең баш миебез — энергия сарыф итүче система. Ул энергияне сакларга омтыла. Әгәр бездә ике эш бар икән — авыр һәм җиңел — баш мие җиңелрәкне сайлый. Әгәр ул санамаска, ә калькуляторда эшләргә мөмкинлек барлыгын аңлый икән, ул калькуляторны сайлый. Шулай итеп, баш мие гадиләштерү юлы белән бара: кишер яки чикләвек урынына ботка ашауны сайлый.
— Гаиләгез тормышында православие диненә урын бармы? Баланы дингә ничек җәлеп итәргә?
— Моны шәхси үрнәк күрсәтеп кенә эшләргә мөмкин. Балалар барысын да сеңдерә. Әгәр алар әти-әниләренең ниндидер бәйрәмгә әзерләнүләрен күрсәләр, аларга моның нинди бәйрәм икәнен сөйләсәләр һәм бу күркәм гадәткә әверелсә, бер тапкыр түгел, ә елдан-ел кабатланса, бу бала тормышының бер өлешенә әвереләчәк, аның тарихының бер өлеше булып китәчәк. Әгәр ул гыйбадәтханәгә йөри икән, анда нинди кагыйдәләр барлыгын, кешеләрнең үзләрен ничек тотуларын белә, әлбәттә, ул моны үзләштерә һәм кабатлау аша моңа күнегә. Төп догаларны Нестор белә. Бездә шундый гадәт тә бар: мин аны кая да булса калдырсам яки йокларга ятканда, чукындырып алам, ул моны көтә, бу аның өчен мөһим.
Ләкин без беркайчан да мәҗбүр итмибез. Шулай ук укырга да мәҗбүр итмибез, китап белән җәзаламыйбыз. Сизелерлек җәзалардан — яраткан шөгыльләреннән мәхрүм итү. Мин бер тапкыр өч көнгә өстәл футболын тыйдым һәм Нестор моны әле дә искә төшерә.
— Балада тыңлаучанлыкны ничек тәрбияләргә?
— Балада ул башта була. Сабый
дөньяга аваз салганда, аңарда тумыштан тыңлаучанлык, әти-әнисе артыннан барырга кирәклеген аңлау бар. Ләкин ниндидер бер мизгелдә без моны аңлауны югалтабыз. Кайдадыр шуклыкка юл куябыз, кайдадыр әнигә кизәнергә рөхсәт итәбез. Бер, ике, өч — һәм бала моңа күнегә. Бала яшь ярымда инде әнигә кизәнергә ярамаганлыгын белергә тиеш. Ничек аңлатырга? Кулыннан тотып, «ярамый» дип әйтергә. Әгәр бу гел шулай дәвам итсә, тыңлаучанлык барлыкка киләчәк. Чөнки бала тыңламаучан түгел, ә без аңа шундый мохит булдырдык һәм ул моны эшләргә ярый дип кабул итте. Мәсәлән, бала «Маша һәм аю» мультфильмын карый һәм теләгән һәр нәрсәне эшләргә ярый, бөтен дөнья синең тирәңдә әйләнә дип уйлый башлый. Актерлар тупас сөйләшкән ниндидер фильм карый һәм үзе дә моны эшләп карарга уйлый. Шуңа күрә мультфильмнар һәм әдәбият цензурасы кирәк. Шуңа да бала белән күргәннәре яки укыганнары турында сөйләшергә кирәк. «Кемдер үзен шулай тота, кемдер моны кабул итә, әмма безнең гаиләдә алай кабул ителми, безнең гаиләдә алай дип әйтмиләр». Баланы җәмгыятьтән читләштерергә ярамый, әмма аның белән дөрес һәм дөрес булмаган нәрсәләр турында сөйләшергә мөмкин һәм кирәк. Менә малай урамнан бара, кәгазьне җиргә ташлады. «Әни, нигә ул шулай эшләде?» Бәлки, ул уйларына бирелгәндер, ә бәлки, аңа алай эшләргә ярамаганын әйтмәгәннәрдер; бәлки, ул нәрсәгә дә булса ачулангандыр һәм моны ачудан эшләгәндер… Әйе, ул дөрес эшләмәде, әмма ни өчен — без белмибез. Бала тирәсендә камил мохит булдырып булмый, ләкин яхшылыкның күбрәк булуына ирешү мөмкин.