Ул күп кенә чистайлылар тормышында әһәмиятле роль уйнады

Мизандронцевлар гаиләсе – шундый ларның берсе. Шагыйрь, фәлсәфәче, рәссам Лев Мизандронцев Чистайга 1947 елда күченеп килә, аның гаиләсе бирегә сугыш елларында ук эвакуацияләнә.

Күп кенә чистайлылар тормышында әһәмиятле роль уйнаган әлеге гаҗәеп кеше турындагы хатирәләрне безгә гаиләнең якын дусты Әнвәр Шәрәфетдинов сөйләде. Ул шулай ук Лев Харитоновичның танылган язучы Михаил Скороходовка язган хатлары текстларын да китерде. Алардан өзекләр аның фикерләре ташкынына чумарга, Лев Харитоновичның ни белән яшәгәнен белергә ярдәм итә.

Лев Мизандронцев 1901 елның 16 сентябрендә Әстерханда туган. Аның әтисе Харитон Ефремович фармацевт булган, ул үз даруханәсендә сату иткән. Әнисе Ксения Христофоровна хуҗабикә булган. Гаиләдә тагын 1903 елда туган энесе Николай һәм 1905 елгы сеңелесе Катя була.

«Безнең гаиләбез гаҗәеп тату, күңелле иде, төрле уеннар уйный, балалар спектакльләре куя идек, анда бөтен гаиләбез һәм кунаклар да катнаша иде», – дип искә ала Лев Харитонович.

1917 елда Лев Харитонович классик гимназияне бик яхшы билгеләренә тәмамлый һәм Ломоносов исемендәге Мәскәү университетының механика-математика факультеты студенты була. «Астрономия» белгечлеге буенча белем ала.

1919 елдан башлап Әстерханның совет учреждениеләрендә канцелярия хезмәткәре булып эшли башлый, 1920 елдан 1926 елга кадәр Идел-Каспий хәрби флотының оборона штабында сәяси-агарту эшләре буенча клуб башлыгы ярдәмчесе булып хезмәт итә, Каспий диңгезендә Ак гвардия флотына каршы хәрби-диңгез операцияләрендә катнаша.

1923 елның 13 октябрендә Мәскәүдә Лев Харитонович Галина Викторовна Васильевская белән никах терки. 1925 елның 13 апрелендә аларның уллары Федор туа. Демобилизациядән соң Лев Мизандронцев «Московский рабочий» дәүләт нәшриятының бүлек мөдире, «Мострамвай»ның өлкән канцелярия эшләрен алып баручысы, Крупская исемендәге йортның әдәби бүлеге сәркатибе булып эшли. 1931 елның мартыннан әдәби хезмәт белән шөгыльләнә.

Лев Харитонович күп кенә язучылар, шагыйрьләр, драматурглар һәм башка иҗат кешеләре белән аралаша һәм дуслаша. Алар арасында драматург һәм прозаик Елена Сәйфуллина, Ижевск рус драма театрын оештыручы Николай Соколов-Цертелев, шагыйрь һәм драматург Леонид Циновский, язучы һәм шагыйрь Вячеслав Аверьянов, драматург, Совет язучылары берлегенә нигез салучыларның берсе Андрей Наврозов һәм башкалар була.

1935 елда Ижевскида Дәүләт рус драма театры оештырыла. Директор Мәскәүдән сәнгать җитәкчесе Николай Михайлович Цертелев җитәкчелегендәге актерлар труппасын чакыра.

1935 елның 16 сентябрендә Ижевскида Дәүләт рус драма театры «Аристократы» пьесасы белән ачыла... Лев Харитонович Николай Цертелев белән бергә театр ны оештыручылар булалар. Ул әдәби бүлек мөдире һәм «Арис тократы» беренче спектакльнең икенче режиссеры да була. Әмма театр энциклопедиясендә Цертелев фамилиясе генә бар, билгеле сәбәпләр аркасында ул 1935 елның 3 ноябрендә сәяси тоткынга әверелә.

1935 елда Мәскәүнең үзәк яһүд теат рында «Стена плача» спектакле репетицияләре бара. Спектакльнең премьерасы 1935 елның 11 ноябрендә була. Анда Галина Викторовна катнаша, ә Лев Харитонович җитди сәбәп аркасында анда килә алмый.

1935 елның 4 ноябрьгә каршы төндә Мизандронцевлар йортына НКВД оперативниклары бәреп керә, тентү үткәрергә һәм кулга алуга ордер күрсәтәләр. Лев Харитонович Мәскәүдә, Ижевскида әдәбиятчылар һәм театр хезмәткәрләре арасында советка каршы актив пропаганда алып баруда гаепләнә. Аны өч елга Омск шәһәренә сөргенгә җибәрәләр.

Сөргендә булганда Лев Харитонович драма театрына әдәби бүлек мөдире булып урнаша. 1937 елның 19 апрелендә чыгарылган боерык нигезендә, Омск өлкә драма театрының Пермь шәһәренә гастрольгә китүе һәм вазифа кыс кару сәбәпле, 1937 елның 4 маеннан эштән азат ителә.

Омск шәһәрендә сөргендә булганда, ул совет хакимиятенә үз үпкәләрен һәм канәгатьсезлеген белдерә, бер үк вакытта сөргенгә җибәрелгәннәр арасында советка каршы пропаганда алып бара. 1937 елның 16 сентябрендә ул яңадан кулга алына.

Омск өлкәсе буенча НКВД идарәсе каршындагы өчлек утырышы беркетмәсеннән өземтәдә аны 1937 елның 28 августыннан башлап, 10 елга төзәтү-хезмәт лагерена (Тайшетлаг) җибәрергә карар итәләр.

Сугыш башланганда Мәскәү дән китәр алдыннан Мизандронцев ларның гаилә дусты Елена Лохан Галина Викторовнаны һәм уллары Федорны эвакуация исемлегенә кертә. Нәтиҗәдә, 1941 елның җәендә алар язучылар, шагыйрьләр, артистлар белән бергә Чистайга киләләр.

Галина Викторовна һөнәр училищесына эшкә урнаша, Лев Толстой урамындагы 105нче йортта бүлмә ала. 1943-1950нче елларда Федор Львович фронтта сугышкан, армиядә хезмәт иткән һәм Чистайга әйләнеп кайткан.

1947 елның 28 августында Лев Харитоновичның төзәтү-хезмәт лагерьларында срогы тәмамлана. Күптән таныш шагыйрь-иптәшен очраткач, Галина Викторовнаның улы белән Чистайга эвакуацияләнүен белә.

Сентябрь аенда ул Чистайга килә, Галина Викторовнаны яшәү урыны буенча эзләп таба. Әлбәттә, шатлык һәм бәхеттән күз яшьләре дә була.

Чистайда Лев Харитонович 5нче һөнәр училищесына рәссам булып эшкә урнаша, ә буш вакытларында үзлегеннән белем ала, шигырьләр, хикәяләр яза, үзенең «О логике прекрасного» дигән төп китабы өстендә эшли.

«Сез «Пленный бог» шигыре турында сорыйсызмы? Ул әле дә басылып чыкмады. «Песня о валуне» әсәрен бастырып чыгардылар һәм хәтта миңа да бу хакта берни әйтмәделәр. Ә мин, киресенчә, «Песня о валуне» әсәрен бастырмас идем. Ул бер яктан шәхси нәрсә, ә икенче яктан – катлаулы фәлсәфи идеяне үз эченә ала», – дип язган Лев Харитонович үзенең укучысы – язучы һәм шагыйрь, СССР Язучылар берлеге әгъзасы, якташыбыз Михаил Скороходовка. Аларны Чистай газетасының җаваплы сәркатибе Дмитрий Карягин әдәби түгәрәк җыелышында таныштырган булган.

«Күптән түгел мине ниндидер авыр көч биләп алды һәм мин «Собачий вопрос» дигән фантастик роман яздым. Аны эшкәртергә әлегә вакытым юк. Эш күп. Моннан тыш, мин һөнәр училищесыннан китәм яки, дөресрәге, анда килешү буенча эшләячәкмен. Бу хәл мине музейда да эш алырга мәҗбүр итте. Хәзер эш белән мәшгульмен», – дип яза Лев Мизандронцев.

Үз әсәрләре турында фикер йөрткән мондый хатлар шактый була.

«Иярчен Җир тарихында, әлбәттә, зур вакыйга, ә аны нәкъ менә без җибәрүебезнең әһәмияте турында сөйләргә дә туры килми. Сез, һәрхәлдә, аны дөрес бәялисез.

Әмма иң авыры – алда. Хәзер беренчелекне саклап калу мөһим.

Ә шигърияттә? «Когда волнуется желтеющая нива»га охшаш тагын бер генә шигырь бармы икән? Ни өчен минем китапны шулай начар кабул иттеләр? Чөнки безнең фәлсәфәчеләр, аларның фикерләү сәләте агачлардан торган урманны түгел, ә аерым агачларны гына күрергә сәләтле. Алар тормыш логикасына ышанмыйлар, аны аңламыйлар, аны күрмиләр һәм ничек күрергә мөмкин икәнен белмиләр».

Ул башкаларның да аның китабын ничек бәяләүләре турында язган.

«Недошивин менә нәрсә әйтте: хезмәт бик кызыклы, кыю, үзенчәлекле, бик кирәкле. Эстетика мәсьәләләрен нәкъ менә миндә хәл ителгәнчә хәл итәргә кирәк. Чынбарлыктагы барлык күренешләрне һәм сәнгатьне мин колачлаганча көчле логик пафос, логик система бик ошаган. Бездә бу юл бик шикле дип саналса да, миндә ул акланган һәм эшемнең бу ягы бик уңышлы килеп чыккан. Ул кайбер детальләр белән килешми. Һәм, бәлки, ул белдергәнчә, кайбер эре нәрсәләр белән, әмма гомумән, китап яхшы. Моннан тыш, ул аны тәнкыйтьләгән кешеләрне дә аңлавын әйтте: китап беренче биттән үк куркыта, мин шунда ук укучыны безнең эстетлар һәм сәнгать белгечләре өчен гадәти булмаган өлкәгә кертәмен. Аның фикеренчә, әлеге хезмәт басылырга тиеш. Мондый хезмәт, ул әйткәнчә, дөнья күрергә тиеш».