Чистай-информ

Чистай районы

18+
Рус Тат
2024 - год Семьи
Җәмгыять

Шәһәребез урамы Кирам Хәмзин исемен йөртә

Безнең шәһәрдә төрле исемнәр йөрткән урамнар күп. Балачактан таныш урамнан узып барганда, аның нинди кеше хөрмәтенә шулай аталуы турында уйлана башлыйсың. Без аның турында нәрсә беләбез, аңа ни өчен шундый хөрмәт күрсәтелгән? Ул нәрсә белән дан казанган? Мөгаен, бу хакта күпләр белми дә, әмма белергә телидер. Һәркемгә үзенең кече ватаны тарихын белергә кирәк.

Безнең газета редак­циясенә Саба районының Шәмәрдән лицеенда инглиз теле укытучысы бу­лып эшләүче Резидә Кәри­муллинадан электрон хат килде. Резидә Шәүкәт кызы укытучы Хәмзиннәр нәселенең бишенче буынын дәвам итә. Хатында хатын-кыз Чистай урамнарының берсе ни өчен аның карт бабасы Кирам Хәмзә улы Хәмзин исеменә лаек булуы турында сөйли. 
«Кирам Хәмзин 1889 елда Чистай өязе Татар Ялтаны авылында крестьян гаиләсендә дөньяга килгән. Гаилә күп балалы була: анда өч кыз һәм биш малай тәрбияләнә. 
Фәкыйрьлек һәм мохтаҗ­лык аны туган йортыннан чыгып китәргә, акча эшләргә Себергә китәргә мәҗбүр итә. Әмма акча эшли алмыйча, ул кире туган ягына кайта, фәкыйрь кешеләрнең тормышы турында күбрәк уйлана башлый. 1914 елда, беренче бөтендөнья сугышы барганда,  аны патша армиясенә хезмәт итәргә алалар, анда ул унтер-офицер дәрәҗәсенә кадәр күтәрелә. Язмыш җилләре аны Владивостокка илтә, анда ул рус телен уңышлы үзләштерә. 
1917 елда Кирам Хәмзә улы үз авылына кайта, анда аны авыл советы рәисе итеп билгелиләр. 1918 елда Чис­тайда Россия социал-демократик эшчеләр партиясе сафларына керә. Шул ук елны ул Чистай мөселман комиссариаты рәисе итеп сайлана. Ул эшләгән чорда татар теле укытучыларын өйрәтү өчен курслар ачыла: татар буржуазиясеннән мәктәп ихтыяҗлары өчен 30 мең сум күләмендә акча җыеп алына. 1918 елның язында Чистайда «Берлек» газетасы басылып чыга, Чис­тай өяз Советы каршындагы мөселманнар бүлеге органы эшли башлый. Беренче театр һәм концерт труппалары барлыкка килә.
1918 елның гыйнвары Кирам Хәмзин өчен онытылмаслык була. Ул Петроградта Таврия сараенда узган эшче, солдат һәм крестьян депутатлары советларының III Бөтенроссия съездына делегат итеп сайлана. Съездда хезмәт кешесенең, эшчеләрнең хокуклары декларациясе раслана, ул беренче Совет конституциясенең нигезе була. Биредә ул Совет хөкүмәте эшчәнлеге турындагы доклад белән чыгыш ясаган Владимир Ильич Ленинны беренче тапкыр күрә.
Ак чехлар һөҗүм иткән чорда аны Казанга контр-разведка карамагына җибәрәләр.
1919 елда Колчакка каршы көрәштә ул Чистай өязе отряды командиры итеп билгеләнә. Аның Чистайны Колчак армиясеннән азат итүдәге роле аеруча әһәмиятле була.
Гражданнар сугышы тә­мамланганнан соң, ул мәгариф өлкәсендә эшчәнлеген дәвам итә. 1920 елда партиянең Үзәк комитеты боерыгы буенча аны Кырымга КАССР мәгариф министрлыгына халык комиссары (мәгариф министры) итеп җибәрәләр.
Мәгариф халык комиссариаты РСФСРның дәүләт органы була. 20-30нчы елларда ул барлык мәдәни-гуманитар өлкәләрне: мәгариф, фән, китапханә эше, китап басу, музейлар, театрлар һәм кино, клублар, мәдәният һәм ял итү  парклары, архитектура һәм мәдәният һәйкәлләрен саклау, иҗат берләшмәләре, халык­ара мәдәни элемтәләрне контрольдә тота.
Ул вакытта Кырым газеталарының берсе менә нәрсә яза: «1921 елның 11 ноябрендә Кырым АССР Советларының I оештыру съезды карары нигезендә Халык комиссарлары советы оештырыла. Автономия хөкүмәте 15 халык комиссариатыннан (министрлык­лардан) тора, анда мәгариф халык комиссары Кирам Хәмзин була.
Кирам Хәмзә улына икътисад җимерелгән чорда, җәмгыятьтәге кискен үзгәрешләр, күпләп ачлык һәм сәяси террор шартларында, Кырымның халык мәгърифәте, аеруча Кырым татарларының мәктәп белеме таркау хәлендә булганда  эшләргә туры килә. 
Өлкән кешеләрнең белемсезлеген җиңү – беренче чиратта хәл ителергә тиеш булган бурычлар арасында тора. Белемсезлекне бетерү буенча гадәттән тыш комиссия төзелә. Комиссия үткәргән исәп мәгълүматларына караганда, Кырымда 1921 елда халыкның 48 проценты белемсез була. Әмма аерым милләтләрнең белемсезлек проценты нык аерылып тора. Әгәр немецларның һәм яһүдләрнең барысы да диярлек грамоталы булса, Кырым татарлары арасында белемлеләр нибары 30 процент кына тәшкил иткән. 
Белемсезлекне бетерү эше дәреслекләр булмау, педагогик кадрларның аз булуы белән катлаулана. Кырым халыкларының төрки төркемен грамоталылыкка өйрәтү шуның белән катлаулана, аларның язуында гарәп әлифбасы кулланыла, ул төрки халыкларының фонетик төзелешенә туры килми, язылышы буенча да катлаулы. 
1922 елның язында Кирам Хәмзин Халык комиссарлары советына: «3 меңнән артык укытучы һәм башка мәктәп хезмәткәре язмыш иркенә ташланган, алар паектан мәхрүм ителгән, аларга ач үлем яный», – дип хәбәр итә. Кырым татарлары мәктәпләрендәге вәзгыять турында сөйләгәндә ул төп проблемаларның берсен билгеләп үтә: «...Иң элек бу мәктәпләрдә азмы-күпме әзерлекле мәктәп хезмәткәрләре дә юк. Заманча педагогика һәм дидактика алар өчен бөтенләй күрмәгән-белмәгән өлкәләр. Алар я муллалар, я мәзиннәр, яки гади белемле кешеләр, кайчандыр үзләрен ничек өйрәткән булсалар, хәзер балаларны шул рәвешчә укыталар, совет мәктәбендә укыту хокукы булмаган руханилар укытучылар булып торалар».
1922 елның гыйнварында КАССР халык комиссарлары советы тарафыннан кырым-татар мәктәпләре турындагы нигезләмә проекты тикшерелә, аларны азык-төлек белән тәэмин итү халык комиссариатына йөкләнгән була, ә мәктәпләрне карап тоту буенча чыгымнар халык мәгариф комиссариаты сметасына кертелә. Халыкның икътисади хәле авыр булуга карамастан, мәктәпләрне ремонтлауга һәм дәреслекләр сатып алуга 100 мең сумга кадәр акча җыела.
1923 елның февралендә Кирам Хәмзин I Бөтенкырым  укытучылары съезды эше вакытында вафат була, аның президиумында Фирдевс, Гарютин, Мөхетдинов янәшәсендә Чобан-заде да була. Чарада катнашучылар мәрхүм халык мәгариф комиссарын аягүрә басып искә алалар».
 

Следите за самым важным и интересным в Telegram-каналеТатмедиа

Район тормышына кагылышлы иң мөһим яңалыкларыбызны «Чистополь-информ» Telegram-каналыбызда да укыгыз


Оставляйте реакции

0

0

0

0

0

К сожалению, реакцию можно поставить не более одного раза :(
Мы работаем над улучшением нашего сервиса

Нет комментариев

2
X